Ет — Уикипедия
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Ет ет-дүкендерінде сатылады.Ет — малдың бүтін ұшасы немесе ұшаның жеке мүшелері; құнды тағамдық өнім. Бұлшық ет, май, сіңір және сүйектіндерінен тұрады. Қоректілігі жағынан ең құнды әрі жұмсақ бұлшық ет тіндері омыртқа, арқа, белдеме, жамбас тұстарында болады. Бұлшық ет тіндерінде орта есеппен 73-77% су, 18-21% ақуыз, 1-3% май, 1,7—2% экстракты азотты заттар, 0,9—1,2% экстракты азотсыз заттар, 0,8—1,0% минералдық тұздар, сонымен бірге Вр В2 В6 РР және т.б витаминдер болады.
Бұлшық ет тінінің ақуызында адам организміне қажетті амин қышқылдары түгелдей кездеседі. Экстракты заттар етке жағымды хош иіс беріп, ас қорыту бездерінің қызметін жақсартады. Бұлшық ет тіндеріне қарағанда, сіңір тіндерінде қоректік заттар шамалы. Қоректілігі жағынан ең төмені — сүйек тіндері. Еттің калориялылығы май тіндерінің мөлшеріне байланысты. Қоректілігі және дәмдік сапасы бойынша, ең тәуірі, бірінші категориядағы ет, онда ақуыз — 14—19%, май — 12-15%.
Ет — ет комбинатында сорғыған (ұшаны мүшелеген соң табиғи жағдайда немесе тоңазытқышта 6 сағаттай сақталған және сорғыған), салқындатылған (еттің ішіндегі температура 0—4° С-қа дейін жеткізіледі), мұздатылған (6° С-дан аспайтын температурада тоңазытылған) қалыпта сақталады. Сиыр етінің ұшасы үш сұрыпқа бөлінеді: бірінші сұрыпқа — сан еті, жамбас, белдеме, арқа, жауырын, төс; екінші сұрыпқа — мойын мен төстік; үшінші сұрыпқа — ауыз омыртқа мен кәрі жілік және асықты жіліктің басы жатады. Қой мен ешкі еттері екі сұрыпқа бөлінеді:
Еттің құрамы мен қасиеттері[өңдеу]
Еттің басым бөлігі — бұлшықет тіні, оның құрамына: ылғал (73-77 %), ақуыздар (18-21 %), липидтер (1-3 %), экстрактивтік заттар (1,7—2% азотты, 0,9—1,2% безотистых), минералды заттар (0,8—1,0%) кіреді.
Бұлшықет тінінен басқа ет құрамына дәнекер, май және аз мөлшерде жүйке тіндері кіреді.
Еттің қоректік құндылығы оның құрамына кіретін, құрамында алмастырылмайтын аминқышқылдары (валин, лейцин, изолейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан, фенилаланин) бар толыққанды ақуыздармен және құрамына алмастырылмайтын полиқанықпаған май қышқылдары кіретін липидтермен байланысты. Етпен адам ағзасына микроэлементтер мен витаминдер түседі. Еттің экстрактивті заттары тағамның дәмін жақсартады, тәбет қозғайды, ас қорыту бездерінің секрециясын күшейтеді.
Қызықты факт[өңдеу]
АҚШ Ауылшаруашылығы департаментінің мәліметі бойынша, 2018 жылы Қытайдағы сиыр етінің жалпы тұтынуы 8,5 миллион тонна деп бағаланып, АҚШ нарығынан кейін екінші орынға шықты.[3]
Сілтемелер[өңдеу]
Ет тағамдары
Дереккөздер[өңдеу]
Ет (тағам) — Уикипедия
Ет немесе Қазақша ет
Тойға немесе қонақасыға көбінесе қой сойылады.
Қой еті жіліктегенде 13 мүшеге бөлінеді. Олар:
- жамбас – 2,
- ортан жілік – 2,
- асықты жілік – 2,
- бел омыртқа – 1,
- сүбе – 2 (сүбемен бірге бүйректен жоғарғы 5 қабырға кетеді),
- қабырға – 2,
- төс – 1,
- омыртқа – 1,
- жауырын – 2,
- тоқпан жілік – 2,
- кәрі жілік – 2,
- бұғана – 1,
- мойын – 1.
Аталған мүшелер адамдардың жас, жыныс және әлеуметтік ерекшелігіне сай тартылады немесе керісінше, жеуіне тыйым салынды.
Дайындалуы[өңдеу]
Асуға дайындалған етті жуып-шайып тазалап, қазанға салады да, ет батып тұратындай етіп суық су құяды. Содан кейін қазанды қатты жанған отқа қойып, сарқылдатып қайнатады, бетіне шыққан қанды көбігін алып тастап, шамалап тұз, кейде пияз салып, отын басады да, 1 – 1,5 сағат ет әбден піскенше шымырлатып қайнатады.
Ет піскен соң сорпасынан бөліп алып, тартылатын табақтың санына қарай мөлшерлеп, тұздық әзірлейді. Ол үшін сорпаға қара бұрыш, дөңгелектеп туралған пияз салып, ыдыстың бетін жауып, бұқтырып қояды.
Ет туралып болған соң, тұздықты еттің үстіне құяды. Қазақша етке қамыр, бітеу пісірілген картоп, сәбіз қосуға болады.
Қонақ күту кезінде тартылатын еттің адамдардың қоғамдық мәртебесіне байланысты бөлінісіне қарай: бас табақ, сый табақ, орта табақ, аяқ табақ, сондай-ақ, ахуалдарға сай: құда-құдағи табақ, келін, күйеу табақ, үйеме табақ, т.б. түрлерге бөлінеді.
- Бас табақ аталатын сыйлы адамдардың табағына бас, жамбас, ортан жілік, сүбе қабырға, белдеме, құйрық-бауыр салынып тартылады.
- Сый табаққа жамбас, асықты жілік, тоқпан жілік, сүбе қабырға, т.б. қоспаларымен салынады.
- Орта табаққа (күйеу не келін табағы да) төс, асық жілік, ортан жілік, қабырға салынып беріледі.
- Аяқ табаққа (ауыл адамдары, бала-шаға) мойын, тоқпан жілік, кәрі жілік, жүрек, жөрген, қарын, сирақ, т.б. салынады.
Арнайы мал сойылмаған жағдайда бас орнына жамбас, ол болмаса асық жілік не ортан жілік кәдеге жүре береді. Табаққа кәрі жілік, тоқпан жіліктер ет молайту үшін салынбаса, кәделі сый асқа кірмейді.
Арнайы май тығып дайындалған ұлтабар жамбаспен міндетті түрде бірге тартылады. Ол – келін сыбағасы.
Сыйлы табақтарға құйрық пен бауыр, жылқының қазы, қарта, жал-жая қатарлы кәделі мүшелерінен тең етіп бөлініп беріледі. Әдетте, бір табақ 5 – 6 адамға қойылады. Табақ тартпас бұрын үйітіліп, жағы айырылған бас әкелінеді.
Қазақтың дәстүрлі ұғымындағы дүниені, адамды бас жетелейді (отбасы, басшы, ел басы, “адам дүниеге басымен келеді (туғанда)”) деген түсініктер негізінде мейманға ең кәделі ас – бас тартылуы шарт. Бастың маңдай құйқасын ұзынынан және көлденеңінен айқастыра тіліп (“бастың жолын ашу”) әкелу керек. Егер бас кәделі ет мүшелерінің үстіне қойылса, бастың тұмсық жағы сыйлы адамға қаратылады. Бастың маңдайына кесілген бір жапырақ ет қойылуы керек. Басты бөліп беретін адам оны өзі жеген соң, бас кесуге кіріседі. Ол бастың тұмсық құйқасын кесіп бөлек қояды. Ертеде ол от сыбағасы делініп, отқа тасталатын. Бас ұстаған адам бастың езуінен бастап кесіп, табақтас адамдарға үлестіреді.
Бұрмаланған атауы[өңдеу]
Бешбармақ (Бесбармақ
Шынтуайтында, қазақ даласындағы патшалық әкімшіліктің жергілікті шенеуніктерінің ет тағамын кемсітіп атауы. Қазақ ешкашан қонағына тартқан етін бұлай атамаған.[2]Дереккөздер[өңдеу]
- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1
- ↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. — Алматы: DPS, 2011. — ISBN 978-601-7026-17-2
ғалым еттің адам өміріне қаупін айтты
Ғалымның пікірінше, бүгінде сапасыз ет қатерлі ісіктің өршуіне себеп болып отыр
АЛМАТЫ, 19 наурыз – Sputnik, Кәмшат Сатиева. Қазір кейбір малдың дәрімен семіртілетіні туралы жиі айтыла бастап, денсаулығына алаңдаған елдің дегбірі қашып жүр. Сондықтан отандық ғалымдар мен қасапшының осы жайлы пікірін Sputnik Қазақстан назарларыңызға ұсынады.
«Ондай дәрілер бар…»
Кандидаттық диссертациясын мал етін өсіретін гормонның бірін зерттеуге арнаған ауылшаруашылығы ғылымының докторы, профессор Айбын Төреханов, өкінішке қарай, мұндай жайттың бізде кездесетінін айтады.
«Бар ғой ондай дәрілер. Түрі көп. Сұйық түрінде егетіні бар, ұнтақ түрінде жемге араластырып беретіні бар. Кей адамда сатылымда болғаннан кейін неге пайдаланбасқа деген арам ой келеді. Әрине, оны зиян деп кесіп айтуға тағы болмайды. Өйткені гормондардың әр адамға әсері әртүрлі. Сондықтан оны медицина саласындағы мамандар бағалағаны жөн», — дейді ол.
Дегенмен ғалым мұндай келеңсіз жайттың белең алуына түбегейлі қарсы екен. Оның пікірінше, бұған еліміздің ауылшаруашылығы саласының таңдаған даму жолы себеп.
Ет мүшелеп, табақ тарта аламыз ба — инфографика
«Кезінде министр Асылжан Мамытбековке мал шаруашылығын дамытудың екі бағыты ұсынылды. Осының қайсысын таңдаймыз деп. Әрине, ғалымдар табиғи жолмен мал өсірудің экспрессивті түрін ұсынған. Өйткені оған барлық жағдай жасалған бізде. Жайлау, қыстауымыз бар дегендей. Бұдан бөлек интенссивті, яғни қарқынды даму деген болды. Бұл – осы саладағы соңғы ғылыми жетістіктерді пайдалана отырып даму. Әрине, оның ішіне әлгі дәрілер де кіріп кетеді.
Қас қылғанда осы жол таңдалды ғой», — дейді Төреханов өз өкінішін жеткізе отырып.
«Малды дәрімен семіртуге тоқтау салу керек»
Оның пікірінше, жоғарыдағы жиі ауыс-түйіс бітпейінше, бұл мәселе шешімін таппайды.
«Басқасын білмеймін, ал ауылшаруашылығы саласы мамандар тұрақтылығын қажет етеді. Мысалы, Жапонияда болдым. Осы саладағы құзырлы орындарға тағайындалған адам өз қызметінде өле-өлгенше отырады. Өйткені ғылыми потенциалы болғандықтан, бұл саладағы жоспарларды қысқа мерзімде атқару мүмкін емес. Демек, олар нәтижеге жұмыс істейді. Ал бізде жұмыстың нәтижесі жоқ. Өйткені әр басшы келе салып, бәрін өзгертеді. Сондықтан бізде бәрі аяқсыз қалады. Әрине, малды дәрімен семірту дегенге тоқтау болуы тиіс. Оны біз айтуымыз керек. Ол үшін жайылымдық жолмен мал өсіруге көбірек қаржылай қолдау қажет», — дейді ол.
Балабақшада балаларға есектің етін пісіріп берген
Ал аты-жөнін атамауды сұраған отандық ғалым көпшілікке соғымды жайлаудан алдыртуға кеңес береді.
«Ең дұрысы – ет жемеу…»
«Дүкенге, базарға барсаңыз қазір ГМӨ тағамдар қаптап тұр. Әрине, оның бәрі денсаулыққа зиян. Тіпті, мал етінің, мал өнімдерінің денсаулыққа зиян екенін жапон ғалымдары дәлелдеп жатыр. Ол обыр дертін дендетеді. Қазіргі қатерлі ісіктің өршуіне біздегі осы сапасыз тамақ себеп», — дейді ол.
«Осы күнге дейін еш жері ауырмай-ақ ата-бабамыз мал етін жеп келді. Енді не болып қалды, оны неге зиян деп жатыр» деген заңды сауал туары сөзсіз.
Оған ғалым былай жауап береді:
«Ол бұрын. Ол кезде қазақ даласында зауыт, фабрика деген болмаған. Қазіргідей қаптап жүрген автокөлік те жоқ-тұғын. Әскери горнизондар да жоқ, қоршаған ортаны былғап жатқан бүгінгідей. Мысалы, Семей полигонын алайық. Оның жер қыртысындағы улы қалдықтарының күші 200 жылдан кейін ғана жойылады. Бұл ғалымдар тұжырымы. Демек, ол арада мал түгілі адамның тұруына болмайды. Бірақ тұрып жатыр халық, мал-жанын өсіріп жатыр. Ал ол арада өскен малдың еті зиян емес деп кім айта алады? Байқоңырдың маңы да сол.
..».
Ғалымдар веган болудың балаларға қауіпті екенін айтты
Ауылшаруашылығы ғылымының докторы соңғы кездері өзінің мал етінен бас тартып, вегетериандыққа бет бұрғанын да айтты.
«Өмір бақи ет жеп келе жатқан халыққа «ет жеме» деп қалай айтасыз. Оған аузың да бармайды. Бірақ ол зиян ғой. Өз басым соңғы кездері көк-сөкке көштім. Халықаралық тәжірибе де вегетериандықтардың көп жасайтынын дәлелдеп берген. Ал еттен бас тарта алмайтындарға соғымды жайлаудан алдыртуға кеңес беремін. Зауыт, фабрика секілді зиянды өндіріс ошақтары жоқ жерден», — дейді ол.
Дәріленген ет пен таза еттің айырмасы қандай?
Ұзақ жылдар мал сойып жүрген ақсуаттық Әділ Құрманғазин дәріленген ет пен таза етті тез айыратынын айтады.
«Түрінен көрініп тұрады. Күнде ет ұстап көрмеген адам оны байқамай қалуы мүмкін. Бірақ біз білеміз ғой. Етінен бастап майының түріне дейін өзгеше болады. Арам өлген қойдың етіне ұқсайды, бейнелеп айтсақ. Кішкене қарайыңқырап.
Ет жемейтін қазақ отбасының әңгімесі: малдың қиналғанын сеземіз
Пісіргенде де білінеді, көбіне сорпа көбіктеніп кетеді.
Бір рет досымның сойған соғымы солай болып шыққан екен. Оны енді далаға тастамайды ғой. Содан 3-4 рет қайнатып, сорпасын төгіп тастап отыр деп ақыл айттым. Дәмі де таза еттікіндей болмайды ғой», — дейді ол.
Қазақстан экспорттан жүз есе көп ет импорттайды
Ет өнімдерін дайындап, сатумен айналысатын Бақыт есімді алматылық кәсіпкер тауарының көбін сырттан алдыратынын айтады. Толық аты-жөнін атамауымызды өтінген ол:
«Бізге сырттан арнайы ет жеткізушілер бар. Алдын ала тапсырыс беріп қоямыз. Қазір Беларусь елінен келетін еттер арзан, әрі майлы. Тек мен ғана емес, ет өнімдерін өндіретін компаниялардың көпшілігі шет елден келетін етті пайдаланады. Қазір сырттан ет әкелу толық бір жүйеге түскен» дейді.
Азаттық тілшісінің саудагерлермен бейресми әңгімесі кезінде Қазақстанға ет импорттайтын елдер қатарында Беларусьпен қатар Ресей, Австралия, Парагвай, Уругвай, Бразилия, Канада және Аргентина сияқты алыс шет елдер де аталып қалды.
«СТРАТЕГИЯЛЫҚ ҚОРДЫҢ ЕТІ КЕЛЕДІ»
Ауылшаруашылығы министрлігінің Азаттық радиосына берген мәліметіне сүйенсек, 2013 жылы Қазақстан сырттан 210 мың тоннаға жуық ет сатып алған.
Оның 170 мың тоннасына тең құс етінің 70 пайызы АҚШ-тан жеткізілген. Ал осы жылы импортталған 23 мың тонна сиыр еті Беларусьтен (30 пайыз), Ресей мен Австралиядан (15 пайыздан), Парагвай, Бразилия мен Польшадан (10 пайыздан) сатып алынған. Былтыр шетелден алынған 1 мың тоннаға жуық қой етінің 90 пайызы дерлік Австралиядан тасылған екен. Ал 5 мың тоннаға жуық жылқы етінің 35 пайызы Канададан, 22 пайызы Аргентинадан, 16 пайызы Уругвайдан, 4,5 пайызы Ресейден жеткізіледі екен. 2013 жылы Қазақстанның өзі сыртқа небәрі 1,6 мың тонна ет экспорттаған.
Қазақ Ұлттық аграрлық университеті азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі және тағам қауіпсіздігі кафедрасының жетекшісі Әсия Демеуханқызы – шетелден жаппай импортталып жатқан ет өнімдерінің сапасына сын көзімен қараушы мамандардың бірі.
«Ет Қазақстанға жердің түбінен келеді. Бірақ бағасы арзан. Неге десеңіз, олар көбінесе стратегиялық қордағы 10-20 жылға мұздатып, консерванттар қосып сақтайтын еттер.
Сол себепті де олардың сапасы өте нашар» дейді маман. Әсия Демеуханқызының пайымдауынша, мұндай импортталған сапасыз етті сатушылар шұжық өнімдері түрінде өткізуге тырысады.
Азаттық тілшісі пікірлескен ауыл шаруашылығы мамандарының түгелі дерлік Қазақстандағы ет импортының күрт ұлғаюына соңғы 20 жыл ішінде мал шаруашылығының егістік сияқты негізгі салаға айналмауы, сол себепті елдегі мал басының қатты азайып кетуі әсер етті деп санайды.
Мамандардың бұл пікірін ауыл шаруашылығы министрлігінің Азаттыққа берген мәліметі растай түседі. 1990 жылмен салыстырғанда 2014 жылы ірі қара малы 59 пайызға, қой мен ешкі 49 пайызға, ал құс саны 57 пайызға кеміп кеткен.
«2000 жылдан бастап Қазақстанның ішкі жалпы өнімі орта есеппен 8 пайызға өсті. Сол кезде біздің билік тек егін шаруашылығына ерекше көңіл бөлді. 1999-2000 жылдардан бастап ауыл шаруашылығын қолдау мақсатында қабылданған мемлекеттік бағдарламаларда таза астыққа көңіл бөлінді де, мал шаруашылығы ескерусіз қалды. Соның дерті әлі жазылмай келе жатыр» дейді экономист Тоқтар Есіркепов.
«БОРДАҚЫЛАУҒА МӘН БЕРУ»
Ауыл шаруашылығы министрлігі Азаттыққа берген ақпаратында үкіметтің ірі қара мал етін көбейту үшін бордақылау ісін жетілдіруге мән бере бастағанын жазады.
Министрліктің баспасөз мәлімдемесінде: «2014-2015 жылдары «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру» жобасының аясында 70 мың басқа бордақылау алаңдарын құрылысы жоспаланып отыр. «ҚазАгро», «ҰБХ» АҚ несиелеу қорларының есебінен 3 мың бордақылау алаңдарын қаржыландыру мақұлданған. Бүгінде 4,3 мың басқа 10 бордақылау алаңы іске қосылды» деп жазылған.
Алматының «Алтын орда» базарында қой сатушылар.Алайда экономист Тоқтар Есіркепов бордақылау науқанының мал басын көбейтіп, ет экспортын ұлғайтатына күмән келтіреді.
«Алдымен жоғарыдан бір тапсырма түседі де, үкімет соны атқаруға кіріседі. Мысалы, президент ұлттық қордан асыл тұқымды мал сатып алуға қаржы бөлгізді. Содан кейін барып үкімет пен ауыл шаруашлығы министрлігі оларды қоятын орындар мен жем шөптерін дайындауға кірісті.
Ал шын мәнінде керісінше болу керек қой. Яғни, алдымен жоба жасалып, ол жоба үкіметтен мақұлданғаннан кейін барып қолға алынса, нұр үстіне нұр болар еді» дейді ол.
Ал ауыл шаруашылық министрлігі Қазақстанның «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру» жобасының аясында сыртқа 34 мың бастың етін сататын 8 ең ірі бордақылау алаңының 41 пайызын малмен толтырғанын айтады. Министрлік Азаттыққа осы жоба аясындағы «Сыбаға» бағдарламасы бойынша «ҚазАгро» ұлттық компаниясы несиелеу қорларының есебінен тағы 50 мың бас ірі қара мал сатып алатынын хабарлады. Бұл ірі қара мал етінің басым бөлігі 2015 жылдан бастап Ресейдің Қазақстанмен шекаралас обылстарына экспортталмақ.
Әсия Демеуқанқызы ет импорты экспорттан жүз еседен астам көп болып тұрған қазіргі жағдайда Қазақстан үкіметінің «2015 жылдан бастап Ресейге жылына мыңдаған тонна ет экспорттау» жоспарын орындау мүмкін емес деген ойда.
Тоқтар Есіркепов үкімет экспортқа ет шығарудан бұрын, алдымен ішкі нарықты етпен қамтамасыз етуге назар аударуы тиіс деп санайды.
«Азық түлік тауарларының стандарттары бойынша совет үкіметі кезінде адам басына шаққанда жылына 82 килограм еттен келетін. Бұл ғалымдар анықтаған норма еді. Ал 2000 жылдардың басында біздің үкімет 82 киллограмды 41-ге түсірген» дейді Тоқтар Есіркепов.
Статистика агенттігінің 2014 жылғы есебі бойынша Қазақстандағы ет өнімінің жылдық мөлшері адам басына шаққанда 23,6 кг сиыр еті, 7,9 кг қой еті, 5,8 кг жылқы еті, 17,7 кг құс еті және 6,4 кг шошқа еті (барлығы – 61,4 кг) болып шығады.
Осы мақала шығар қарсаңда, яғни маусымның 1-і күні жергілікті БАҚ ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбековтың «Қазақстан биыл былтырғы 1 мың 346 тоннаның орнына 10 мың тонна сиыр етін экспорттауы тиіс» деген мәлімдемесін таратты.
Жалған анықтама бизнесі базарда ауру мал етінің сатылуына жол ашып тұр (видео)
Бұрын ет жегенде қазақ қасқырдан кейін екінші орындамыз деп мақтанатын. Бүгіндері бағасы көкке шарықтаған сайын етке қолы жетпей бара жатыр. Оның үстіне тапқан-таянғаныңызға сатып алған малдың еті, басқаны айтпағанда, санитарлық талаптарға сай емес.
Тіпті індет жұқтырған малдың еті еместігіне кепіл жоқ.
Жел қайдан соқты?
«Су тасқыны кезінде қырылған малдың етін базарларға өткізіп жатыр, ет алмаңыздар» деген дақпырт әлеуметтік желіні кезіп жүр.
Авторға ватспақа келген хабарламаның скриншоты / Сурет informburo.kz
Жұрттың дүрлігуі бекер емес екен. Оған Астана базарларына еттің келу жолдарын анықтағанда көзіміз жетті. Жеп отырғаным өлексе еті емес пе деген күдік көңілге ұялады.
Базар маңындағы бассыздық. Анықтама ашық сатылып жатыр
«Әлем» сауда орталығының маңында таңғы төрттен қарбалас – ет саудасы басталады. Айналадағы базарлардың алыпсатарлары осы жерде жан-жақтан келетін еттерді көтеріп сатып алады. Олар Астана қаласының ет сататын орындарының 70 пайызға жуығын етпен қамтып отыр. Ал ауылдан сойылып келген малдың еш ветеринарлық анықтамасы жоқ, дейді ұзынқұлақ. Сонда астаналықтардың қазанына түсетін қандай малдың еті? Белгісіз.
Мәселені өз көзімізбен көру үшін таңмен таласа базарға бардық.
«Ет дегенде беттері жоқ» сатушылар / Фото informburo.kz
Алып-сатушылар анықтамасы жоқ, тасымалдау талаптары орындалмаған, тазалығы талапқа сай емес көлікпен әкелінген етті емін-еркін сатып ала береді екен. Ешкімнен жасырынып-қымтырылмайды. Тек қолымыздағы фотоаппаратты көрген кезде сасып қалды…
Жабайы сауда қызып тұр / Фото informburo.kz
– Суретке түсірме! Құқығың жоқ, менің рұқсатымды алуың керексің, – деп былапыт араластыра жекиді.
Арасынан біреуі қолындағы анықтамасын әкеліп, «арнайы мұздатқышы бар көлігім жол ортасында сынып қалып, осы көлікпен әкелдім» деп ақталғысы келгені сол-ақ еді, біздің кім екенімізді білмейтін бір азаматтың өтіп бара жатқан көліктен басын шығарған: «Ей, справка керек пе?», – деп айқай салғанынан мәселенің мән-жайы түсінікті болды.
Осыдан-ақ анықтаманың ашық түрде сатылатыны көрініп қалды.
Әрі қарай анықтау үшін мемлекеттік ветеринарлық-санитарлық қадағалау жұмыстарын жүргізетін зертханаға жол тарттық.
Бірақ алдымызды базар әкімшілігі орады:
– Бұл жекеменшік аумақ, рұқсатсыз базар ішін түсіре алмайсыз. Ал жолдың арғы жағындағыларда шаруам жоқ!
Ол сілтеген жолдың арғы бетіне қайта өттік. Мұндағылар өз әрекеттерінің дұрыс екенін дәлелдеуге кірісті. Ауылдарда арнайы мал соятын орын жоқ. Кей ауылдарда ветеринардың өзі де жоқ. Бекітілген ветеринардан барып анықтама алу үшін жүздеген шақырым жол жүру керек. Одан да осы жерден сатып ала салған оңай.
Бейнежазбадан ашық түрде анықтама сатылатынын, оның бағасы 4500 теңге, анау-мынауымен 6000 теңгеге шығатыны анық естіледі.
Осылайша, сіз бен біз қып-қызыл ақшамызға сатып алып жүргеніміз, сау малдың еті ме, өлексе ме, ешкім кепілдік бере алмайды.
Қауіпсіздікті «қарап отырмыз»
Былай қарасаң, базарларға ет еш бақылаусыз өтіп жатқан жоқ. Әкімшілік тарапынан қауіпсіздікті бақылап отырған адам бар. Астана қаласы ауыл шаруашылығы басқармасының бас маманы Назерке Жұмаділдинова ет қабылдап алғанда ветеринарлық-санитарлық қадағалау жұмыстарын жүргізеді.
Назира Жұмаділдинова Астана қаласы ауыл шаруашылығы басқармасының бас маманы / Фото informburo.kz
Жұмыс орыны «Әлем» сауда орталығының ішінде. Зертхана да осы жерде. Мұнда әкелінген еттердің құжатын тексеру, транспорттық тексеру, мүшеленбеген мал етінің құжаттарға сәйкестігін анықтау міндетіне жатады. Анықтамасы бары да жоғы да, талапқа сай сойылғаны да, арам өлген малдың еті болса да оның қолынан өтеді.
– Басты мақсатымыз күмәнді, жіліктенбеген еттің ішке кірмеуіне мән береміз. Күмәнді деп құжаты жоқ, шыққан жері белгісіз, мөрі жоқ, мүшеленбеген етті айтамыз. Ондай ет арнайы тіркелген зертханаға жіберіледі, – дейді ол.
Назеркенің айтуынша, бір қарап еттің сапасын оқыған маман да айта алмайды. Сондықтан қандай жолмен алынбасын «анықтамасы» бар, «мөрі» басылған ет «күмәнсіз» деп сатылымға өтіп кетуі де мүмкін.
Ресми таза анықтама небәрі 25-35 теңге тұрады
Мал арнайы орындарда сойылса, сол жерге бекітілген маман құжат береді.
Ауылдық жерлерде ара қашықтыққа байланысты мал сойғысы келетін адам ветеринар-дәрігерді шақыруы керек.
Анықтама алғанда мемлекетке 25-35 теңге баж төлейсіз. Сондықтан анықтаманы сырттан сатып алудың қажеті жоқ деген Назерке Жұмаділдинова:
– Етті жеңіл көлікпен әкелсе, шара қолданамыз. Мен іште бақылау жүргіземін. Сыртта бұйрықпен бекітілген арнайы қызметкерлеріміз бар. Оларды ветеринарлық бақылау және қадағалау комитетінің инспекциясы және ауыл шаруашылық басқармасы қадағалайды, – дейді ол.
Жабайы «соғым» базары. Қуып кетіре алмайсың, іздеп таба алмайсың…
Назерке Жұмаділдинованың айтуынша, бұлар заңсыз көшпелі «соғым базары», бұрын ескі базар аумағында жүретін. Ойларына келген жерде 70-80 машина болып шоғырланып алады. Қудалана келе көше бойын жағалап, қуыс-қуыстарда тығылып сата бастаған.
«Олар салық төлегісі келмейді, сылтаулары көп. Қайта-қайта қудалап, штраф салғаннан не түседі? Әйтеуір «Әлемнің» маңында жүргеннен кейін базардың басшылығымен келісіп, бақылауды жеңілдету үшін сол жерге шоғырландырылды.
Ең болмағанда күнделікті түрлерін көріп отырайық, бұзылған ет болмауын бақылау үшін бастарын біріктірдік», – деп түсіндірді жағдайды Назерке…
Осындай саудаға үйренген / Фото informburo.kz
Айтуынша, «Әлем» базарының басшысы амалсыз келіскен, олардан көк тиын пайда көріп отырған жоқ. Ал әкімдік қосымша бақылауды күшейтпекші-мыс.
«Олар – баяғыдан бері заң бұзып келе жатқан адамдар. Криминалдық полиция, экологиялық полиция, ішкі істер департаменті, жергілікті полиция қызметі, Астана қаласының әкімдігі, ветеринарлық бақылау мен қадағалау комитеті – бәріміз соларды қуумен жүреміз».
Сонымен, Астанаға ет қайдан келеді?
Астана қаласын етпен негізі Ақмола, Қарағанды, Қостанай және Солтүстік Қостанай облыстары қамтамасыз етеді. Ал Жамбыл мен Шымкенттен ет әкелуге тыйым салынған.
Ол жақтарда бұрын қауіпті ауру тіркелген. Құзырлы мекемелер ет тасымалына шектеу қойған.
Жабайы базар несімен жабайы?
Бұл жерге келген ет мұздатқышсыз, ашық-шашық, санитарлық гигена нормалары сақталмаған көлікпен тасылады.
Тіпті тыйым салынған аймақтардан да әкелуі әбден мүмкін. Суға кеткен аймақтағы өлген мал еті болса да бір құдайға,әкелушіге аян нәрсе, оны анықтау қиын. Әй дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ.
Қайдан әкелінгені белгісіз еттер / Фото informburo.kz
Ол аздай, ашық-шашық тұрған еттің бетіне көліктен шыққан улы газ, қара түтін, көшенің бұрқыраған шаң-тозаңы қонады. Жазда шыбын-шіркейі тағы бар. Мұның бәрі ашық тұрған етті бүлдіреді. Мамандар көше саудасының адам ағзасына тигізетін зардабы мол екендігін ескерткенімен, елегісі жоқ. Ал, жабайы «базарда» білгендерін жасап тұрғандардың өзінің тазалығын тексеру керек, оларды санитарлық сертификат болмайтындықтан, сатып алушының сол жердегі қай сатушы сатқан өнімнен ауру жұқтырғанын дәлелдеу қиын.
Түйіндейтін болсақ.
..
Астана базарына ет әр аймақтан әр түрлі мөлшерде келеді. Қала бойынша тек бір айдың ішінде шамамен 300 мың тонна ірі қара мал еті, 650-670 мың тонна жылқы еті, 100 мың келіге жуық қой еті сатылымға түседі.
Ет әкелушілер де әр түрлі. Біреуі талапты орындап, салығын төлеп, заң аясында ет сатып күнін көреді. Екіншісі заңды елемейтін, базарда білгенін істейтін, алып-сатушы делдалдар. Ет малшыдан келіп, бірден сөреге топ етіп түсе қалмайды. Осындай 7-8 делдалдың қолынан өтеді. Әрқайсысы ортада пайда көріп қалуды көздейді.
Арада делдалдың көп болуының кесірінен ет тұтынушыға қымбат бағамен жетеді. Олар әкелген еттің сапасына, малдың ауру-сауына мән бермейді. Бағасына келіссе болды, анықтамасын да, мөрін де өздері үйлестіре салады.
Осылай адал ақшаңызға сатып алған етіңіздің қандай екенін бір құдай ғана біледі. Ол өлген малдың еті, не болмаса қауіпті індет жұқтырған малдың еті болуы әбден мүмкін екенін Назерке Жұмаділдинова да жоққа шығармады.
Базардағы зертханалар да, мамандар да оны анықтауға қауқарсыз.
Алған етіңіз күмән тудырса не істеу керек?
Базардан алған еттен күмәндансаңыз, шағымдануға болады. Ол үшін азғана ет кесіп алып, суға қайнатып көресіз. Сорпасы мен иісінен бұзылған ет екенін аңғарсаңыз, сегіз сағат ішінде базардың зертханасына келіп, кері тексеруді сұрап, шағымыңызды айтасыз.
Ол жерде сатушының құжаттары мен еттері қайта сарапталады. Егер бұзылған ет екені расталса, ақшаңызды қайтарып береді. Сатушыға шара қолданылады. Айыппұл салынып, түсіндірме жұмыстары жүргізіледі, алты айдың үшінде қайталанған жағдайда ол ет сату құқығынан айырылады.
Бұл жерде тек делдалдар мен сапасыз етті базарға жеткізгендер жазасыз қала береді.
Ет
Кешегі ата қазақтан бүгінгі бала қазаққа қалған мұра молынан. Ата қазақ ұрпағына керектің бәрін әдемі үлгімен жіпке тізген маржандай етіп, шашып-төкпей, кітап жазбаса да кітапқа бергісіз ой-санада тиянақтап қалдырған.
Сол үлгідегі тартымды сөз,ұлттық әдет-ғұрып, дағды-дәстүр қалыбын бұзбай халықтық жолмен сабақтастыруды салтқа айналдырған. Оған таспадай тіліп, тасқа түсірмесе де көкейге тоқып кейінгіге қалдырған баға жетпес жауһарлар: бабалар сөзі, мақал-мәтел, тыйымдар, тәлімі жетіп-артылатын әдет-ғұрыптар, үлгі-өнегелер. Әке мен бала, ана мен қыз, бауырлар арасындағы бауырмалдық – бәрі де сол халықтық қасиетке дәйек болады. Бір мақал, бір мәтелді, болмаса, бір тыйым сөзді – таратып жіберсең талай еңбекке алтын арқаулы жүк болып шыға келеді. Сондай асылдарымызды таным-түсінігімізден өшіру, өрісін тарылту үшін жанталасқандар «пайдасызын» жойып жіберіп отыру секілді У.О.Дугластың жымысқы жұмысы – тәлейімізге қарай, тәуелсіздік алып орындалмай қалғанын еске сала кетсек дейміз. Қазақта алдыңғы толқыннан үзілмей келе жатқан үлгі көп дедік. Соның бірі жөн-жосығы бөлек, кәделі тағамдар қатарынан орын алатын – ет дер едік. Әрине, әлемде ет жемейтін адам кем де кем шығар. Бірақ қазақтың ақ дастарқанында ас атасы наннан кейін қадірлісі ет десек, қателеспейміз.
Еттің қасиетін бабаларымыз баяғыда-ақ білген. Ұлттық тағамның ұлысына айналдыра алған. Адам ағзасына, үлкен-кішіге қарамай төрт түліктің еті пайдалы дегенді медициналық білімі болмаса да зерделілікпен тап басып тани алған. Иә, қазақ қазы-қартаны, жал-жаяны қиясынан кесіп жеп, қиянды қыстап, көк жайлауды жайлап, қозысын көгендеп, құлынын байлап, бұзауын арқандап жүре берген жұрт емес. Терең оқуы болмағанмен, су түбінен ақық тергендей көңілге тоқып, көкейге түйген тоқуымен төрт құбыласын түгендеп, барының бағасын біліп, жоғына жоқшы болып отырған. Мәселен, ұлтымыздың малды бата жасап сойғаннан бастап, ет жеудің өзіндік үрдісі салтына сіңген, тұрмысында орныққан. Оны кейінгілер үйреніп алып, бұлжытпай орындайтын дәстүр жалғасын тапқан. Қазыналы қарттар мен ел жақсыларының алдына бастан бастап, оның қасына қосылатын кәделі мүшелер, одан кейінгі орта буынға тартылатын, арадағы өзге де толқынға тиесілі, тіпті, иіліп тұрған күйеу балаға да, ақыр соңында шыбықты ат қылып мініп шапқылап жүретін балаға ұстататын сираққа дейін өзіндік жолы болған.
Ол, әсіресе, сыйлы жерде бұзылса, күлкі болу өз алдына, қонақ күткендерге түрпі болып тиген. Ондайға жол бергендер «жазасыз» қалмаған. Анау замандардан қаймағы бұзыла қоймаған сол салт-сана бұл күндері жөн білетіндердің «қолына түссе» әдемі атқарылып, халықтық қалыпқа немқұрайды қарайтын бәкене тірлік кешкендердің «еншісіне» өтсе, жамбас пен жілік, тіпті кәделі бас пен шеке де орнын таппай, қойқаңдаған жастардың үлесіне тиіп, үлкендер жағына шабылған мойын мен сорайған қара қабырға тартылатын жайлар да аз кездеспейді. Білгендер бұл қалай деп тіксінеді, ұқпайтындарға бәрібір. «Ет етке, сорпа бетке» деп тарта береді. Бұл арада, бәрібір емес пе дейтіндер табылар. Бірақ қазақтың дастарқан басындағы пейілі мен ықыласы ұсынған тамағының жоралғысынан, дәм татуынан көрінеді. Отбасының берекесі, отағасы мен отанасының пиғылы, кісі сыйлай алатыны, салт-дәстүрді берік ұстайтыны табағынан да, тамағынан да білінеді. «Қырықтың бірі – қыдыр», деп арғы-бергіні болжаған кеңпейіл жандарды зерделілер жағы, «Тегі бар екен, ата жолын ұмытпапты» десе, бас жібі жоқ танадай тапырақтағандарды көргенде «Тамырына нәр тимеген жан болды ғой.
Көргенсіз, тексіз деген сөз осындайларға айтылған-ау!» деп іштей түйіліп кететіндер де болады. Иә, қазақтың сүйсініп жейтін сүйікті асының бастысы жылқы еті. Жылқыны қалай қадір тұтса, сойғанда да үлкен мән береді. Жолды білетін үлкендер жаны қиналмасын деп қасапшылар шақырады. Бауыздар сәтте көзін көлегейлейді, «көзіне көзің түспесін» дейді. Жан шықпай жұлындатпайды. Осының арғы жағында көбіміз біле бермейтін құпияның бары анық. Сүйекті шығарғанда балтаны жолатпаған, пышақпен бұзған. Кереғарыс қабырғаны сөккенде қарымды пышақты қайыс белдігіне жанып алып, осып-осып жіберіп, омыртқаның екі жағына жайған дастарқандай түсіретін істің ығын білетін қасапшылар аз болмаған. Көргені көп ондай кісілер жылқының ішін жарып жіберіп, шор-шор болып байланған қабырға етегіндегі қазыны байқағанда «бәрекелді!» деп, таспадай етіп тіліп алып, қырандай шалқалап тұрып қылғытып жібереді. Жүрек майынан балалардың да аузына салып: «Қасиетті, қырық жылғы кеселді кеседі», дейтінін қайтерсің. Былбырап піскен қуырдаққа тіс тисін дейтіні және бар.
Мұндай үлгіні үйретер үлкендер ауылда өмір кешіп жатқандардың арасында, ел ішінде осы күні де кездеседі. Сан мен қолды жіліктеуде, омыртқаны опыруда, белдемшені бөлуде, қазыны тіле білу де – өнер. Кәделі сүйекті етсіз қалдырмау, қазы айналдырудың да өзіндік қалыбы жетіп-артылады. Бұрынғылар бабына келтіріп, әр жылқыдан қабырғасымен келістіріп отырып әрі кетсе 12 қазы айналдыратын болған. Қазір жылт еткен майы мен қазы санын көбейту әдеті қалыптаса бастады. Үйметабақ жылқы еті алдыңа келгенде мұны қалай таусылар екенбіз деген ой қаумалайды, артынан сұрпы ет пен қазы-қарта, жал-жаяны араластырып турап жіберіп кіріскенде – сәлден кейін табақ түбі көрініп қалатынын қайтерсің. Бұл жылқы етінің балдай сіңімділігін дәлелдейді. Қазір жылқы өнімінің, оның ішінде сүті мен етінің адам ағзасына пайдасын өзімізден бұрын өзгелер тамсанып айта бастады. Осыдан он алты жыл бұрын неміс ғалымдары жылқы етінің жүрек, қан-тамыр ауруларына шипа екенін дәйектеген. Вердер қаласында жылқы еті мен сүті арқылы ем қолданатын шипажай ашқан.
Ал таяуда ғана америкалықтар да қазақтың ұлттық тағамына ден қойып, Грейс Гарет деген азаматша «америкалықты етпен сыйла» деген акция өткізіпті. Ақиқатына келсек, қазақтың табиғи тағамына төрткүл дүние көз тігіп қана отырған жоқ, күнделікті тірліктеріне қолдана бастады. Байқасаңыз, ұлтты таныту жолында қазаққа қазақ тағамының да жөн-жосығын терең білу, бұл менің халқымның қасиеті тағамы дейтін уақыт таяп келе жатқандай. Біз осыны қазірден бастап меншіктеп алмасақ, ертең басқаның қанжығасында кетері хақ. Бұл арада оған мысал іздеп әлек болмайық, кетсе келуі екіталай. Ондайда аяқастынан кең қолтық болып, өзіңді өзің жұбатып қалғанының берекесі деп отырып қаласың. Не болмаса, ұлттық дүниең «бесбармақтың», «бешбармақтың» кебін киіп, қойыртпақтанып шыға келуі де ғажап емес. Шындығына келгенде, атам қазақ жылқының еті мен сүтін ас деп қана білмеген, сырқатына ем, тірлігіне тыныс деген. Өнімінің дәрумендігін ерте танып, білген. Оташылар айқасып біткен сынықты жылқы майымен ажыратып алып, артынан қайта орнына келтірген.
Заман жаңарып, ғылым дамығанда жылқы етінде минералды заттардың, темірдің молдығы, А1, В1, В12 секілді дәрумендерге бай екені де дәлелденген. Жылқының жүрегі ми жасушаларын жақсартып, есте сақтау қабілетін арттыратыны, жүрек талмасы (инфаркт) ауруына душар ететін холестерин мөлшерін кемітетін, сүйек пен буынды бекітетіні анықталып отыр. Халқымыз бүгінгідей суытқышы болмаса да, жылқы етін ебін тауып жыл бойы жеген. Түрлі жолмен сүрлеп сақтаған. Сүр қазыны кертіп-кертіп бір күн бұрын саумалға салып келістіріп піссең, майы еріп келесі күні қымыз бал татып тұрады. Оны халқымыз май, не бал қызым деп атаған. Бұл бүйрек жұмысын оңалтуға көп септігін тигізеді екен. Заманауи дәрі-дәрмектен де жақсы әсер ететінін ғалымдар айтып жүр. Сол секілді сүр еттің адам ағзасына ерекше жасар жақсылығын зерттеушілер соңғы кездері жиі тілге тиек ете бастады. Бұдан аңғарылатыны, бабаларымыздың жылқы етін сүрлей сақтап жеу арқылы да денсаулықты түзеуге болатынын атам заманда зердесінде түйіндегенін аңғару қиын болмаса керек.
Жылқы еті мен сүтін зерттеп жүрген оқымыстылармен ой бөліскенімізде, олар бұл тағам адамның есте сақтау қабілетін жақсартатынын алға тартады. Ақылмандарымыз мұны тасқа баспай-ақ, әкеден балаға, баладан немереге жалғап, тіл маржанымен ауызша тарих қалыптастырғанын көреміз. Соның жемісін бүгін олар емес, біз көріп жатырмыз. Ұлттық үлгіні алыстан іздеудің қажеті жоқ. Ол жыраулардың жырында тайға таңба басқандай суреттелген. Солардың сарқытындай саналатын арамызда жүрген, сиреп бара жатқан, көне көз қариялардың зердесінде жазылған хат дерсің. Сөйлетіп, сөзін тыңдасаң көргені мен көңілге түйгенін, бабалар өсиетін, өнегесін, халық шежіресін айнадағыдай анық айтады. Олардың жады жазған кітаптан да тұнық. Ұмытшақтық оларға жат. Қазіргілердің жады жіңішке жіптей болып бара жатыр ма, қалай? Көбімізді ұмытшақтық «илеп» алғанын несін бүгіп қаламыз. Бұл да жұрт болып ойланатын жай секілді. Жылқы етінің қызуын жылқышылардан естуге болады. «Ет жеп, құрт қатқан сорпа ішіп, қақаған қыста, ұйытқыған ақ боранда күзетке шықсаң, тоңғанды қойып тершіп жүресің.
Кейде денең қыз-қыз қайнағанда кеудеңді ашып қоюға тура келеді», дейді олар. Үлкендер аңыз етіп еске алатын бір әңгімені ортаға сала кетсек дейміз. Хантәңірдің баурайын мекен еткен Ерсары байға 3 мың жылқы біткен көрінеді. Қыста мал көздеп сыртқа шыққанда кеудесін ашып жүретін болған. Мұныңыз қалай дегендерге: «Денем оттай өртенеді. Ол кеселден емес, жылқының еті мен сорпасының құдіретінен ғой», дейді екен. Осы қасиетті ел болып ес кіргенде ұғып жатырмыз. Табиғи тамақтың құдіреті қашан да бөлек қой. Қаның да, жаның да таза болады. Бұл жағынан келгенде халқымыз, әсіресе, ауыл жұрты бұрынғыдай болмаса да көп жағдайда таза табиғи тағам тұтынып келеді. Алыс-жақын шетелден келгендердің қазақ дастарқанына сұғына кететіні содан шығар. Соңғы кезде соны жете білген көршіміз Қытай елі жасанды астың оңалтпайтынын ұғып, жерімізге қарай табиғи таза тағамымызға, өндірген өнімімізге, өрістегі малымызға сұраныстарын арттыра бастайтындарын айтуда. Тек оларға алдағы уақытта өзіміз өңдеген өнімді берсек, жұқа қалтамыз қалыңдап, дағдарыстан дағдарған тірлігіміз оңалар еді.
Қазір ауру түрі көбеймесе, азаймай тұр. Оған жасық, жасанды тамақ та өз «үлесін» аз қосып отырған жоқ. Сонау өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы аласапырандағы бір жиын еске түседі. Девятко деген Денсаулық сақтау министрі болды. Ол баспасөз мәслихатын өткізіп, қалың журналист сұрақты жаңбырша жаудырды. Сондағы айтатындары: «Балалар арасында сырқат көбейіп кетті. Бұған не себеп?» дейді жарыса. Министр де ыға қоймайды: «Бұрын біздің балалар табиғи тамақ ішетін, оның өзі қатаң қадағаланып отыратын. Қазір коладан бастап, көзге әдемі көрінгенмен қуаты шамалы түрлі-түсті сусындар көбейді. Оны ішкен балалардың қарны қампиғанмен артынан өзегі қараяды. Бұған біздің бүлдіршіндердің ағзасы үйренбеген. Бұл балалар арасындағы сырқатты көбейтуде. Мұны халыққа жеткізулерің керек», деді. Ол тұста шенеуніктің сөзі құлаққа кіре қоймаған. Табиғи тағамның құндылығын енді біліп, қазір көзді алдаған сол сулы-суаннан құтыла алмай жатырмыз. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» деп біз кейде жылқы өнімінің қасиетін бірде біліп, бірде білмесек сырттағылардың, алда айтқанымыздай керемет бағалай бастағанына көз жеткізіп келеміз.
Оған бір мысал келтіре кетелік. «Қазақта не болса, бізде соның бәрі бар. Қазақтарда жылқы әлі де өте көп, бізде азайып кетті», деген атақты түрколог ғалым, түбіміз бір деп Еуропада қазақ рухын жаңғыртқан, өмірден озғанда мәңгілік жайын қазақ топырағынан тапқан Иштван Қоңыр Мондоки Мажарстандағы (Венгрия) үйінің бір бөлмесіне ертұрманы түгел ағаш ат жасатып, қазақ елінен алдырған жылқы етінің бір кескенін асып, соны ағаш аттың үстінде жеп, сорпасының бір тамшысын қалдырмай ішіп: «Менің бабаларым осындай аттың үстінде жүріп жерін қорғаған, елін ел еткен», дейді екен. Бұл деректі бізге осыдан он жылдай бұрын Астанаға ұлы Атланды алып келген, тек тамырын қадірлеген арыс азаматтың жары, қазақ қызы Оңғайша айтқан еді. Жұрт түліктің төресі, есті делінетін жылқы туралы ақиқат әңгімелер, ырымдар мен тыйымдар көп. Әсіресе, байтағымызда судың тұнығын ішіп, шөптің шүйгінін жеген жылқы өніміне не жетер дейсіз. Қазір жылқы семіртудің алуан жолдары бар көрінеді. Шіркін, жеріміздің жартысында алалы жылқы өсіре алсақ, таза тағам өндіріп, төрткүл дүниеге таратсақ – есеміз кетпес еді.
Осы арқылы қазақ еттің де абыройын асырып, оның иесі де, киесі де өзіміз екенін танытар еді. Жылқының басынан бастап, қара тұяғына дейінгі өнімдеріне патент алсақ, ұлт байлығына әр жылы емес, әр күні тасты тескен тамшыдай табыс тамып, қоржындағы қорымыз молая беретініне де иманымыз кәміл. «Қойдың еті қорғасын» деген қой етінің де қасиетін, қуатын айқындағандардың бірі біздің бабаларымыз. Оны да олардан қалған қазақ сөзі дәйектеп бере алады. Жеңіл-желпі жел-ғұзыңды қойдың сорпасымен, құйрық майымен емдеп алатын тәсіл де өткеннен қалған сабақ. Қимыл-қозғалыс барда, таза ауа, таза су қуатты тамақты сіңіріп жіберіп отырған. Сондықтан да қой етіне бұрынғылар ерекше көңіл бөлген. Осы күндері ғой, қой етінің ауырлығы сезіліп жүргені. Дегенмен, соңғы уақытта халық қой етіне қайта бет бұра бастады. Сорпасының сүйкімді екенін тамсана айтады. Тек жас күйінде, белгілі мөлшерде жесең зиянынан пайдасы мол дейді көнекөздер. «Қысқы соғым уақытында болмаса, үш маусымдағы қорегіміз қой мен ешкінің еті ғой» дейді үлкендер жағы.
Амал қанша, ұлттық үлгіні ақша табуға бұрып алғандар, ақшаға құныққандар «бесбармақ» деп берекесін кетіріп жүр. Көнбіспіз ғой. Береке-бірлік бізге ғана керектей, еркіндікті еркелік деп ұққандарға тәйт деуге жарамай, тыйып тастау қолдан келмей – бұралқы сөзге де үйреніп барамыз. Он үш мүшеге бөлінетін қой етінің де өзіндік жол жоралғысы жетіп-артылады. Қойдың басын бұрын езуінен бастап кесетін болған. «Езуіңді тілейін бе?» деген тіркес содан қалса керек. «Қойдың құлағында береке бар», деп құлақты балаға берген. Мұның астарында береке балаға қонсын деген ниеттің жатқаны анық. Осы жерде мына бір нәрсені айта кетсек дейміз. Мал етінде без түйіндері болады. Оған халқымыз қатаң мән берген. Бұрын кәделі сүйектен без шықса, иесіне ат-шапан айып салған. Себебі, безде адам уланатын токсин болатынын ұлт жақсылары баяғы заманнан білген. Соғымнан сыбаға сақтаудың өзіндік салты әлі күнге дейін жоқ емес, бар. Бірақ оның өзі сирексіп барады. Бұл бұрын сыйлы ағайын, қимас құда арасын жалғайтын дәнекер көпір іспеттес екен.
Ең бастысы, бұл дәстүрдің астарында телқозыдай тең жүрейік деген сыйластық жатқаны ақиқат. Жұртымызда бір атым насыбайдан көңіл қалатын, жоқтан бар жасап, бақытын табатын мінездер болғанмен, екеуінің ат байлар қазығы – береке-бірлікке ұюға тіреледі. Мал етінен жасайтын тағам түрлерін тізсек өте көп. Жас қойдың етінен сірне, басынан мипалау, құдалықты бекітетін құйрық-бауыр, ет қосып өкпе-бауырдан пісіретін қуырдақ, төстік қақтау – осылай кете береді. Алдына келген етті тап басып тану жөнінен де қазақ алдына жан сала қоймаған. Мұны айтасыз, дұрыс бауыздалмаған, арам қаны толық кетпеген мал етін дәмінен білетін зеректер де болған екен. Халқымыз арам етке жоламаған. Бұл да тектілігін көрсетсе керек. Етті қойып, сүйек сорпасы мен сүйек майының пайдасын жақсы ажыратқан халқымыздың қадірлі жандары қандай зерделі десеңізші. Мал еті өз алдына, бұғы, марал, бөкен, қарақұйрық секілді аң, қырғауыл, үйрек, қаз, ұлар тәрізді құс еттерінің де сіңімділігін білумен қатар, оны қай кезде аулау керектігін аналығын сақтап қалуды алдымен ойлағанын қайтерсің.
Оған оқ атып жайратқандар мен жаралағандардың түбі оңбайтынын ескертіп отырған. Қазақтың өзіндік заңға бергісіз қағидаларын берік ұстасаң, жолдан таймайсың. Теріс пиғылдан, жат қылықтан алыс жүресің. Қазақ жерінің кеңдігіне қарай әр өңірдің өзіндік ғұрпы, атаулы тамағы болады. Мәселен, түйе етінің дәрілік, қодас етінің қуатты болатыны анықталған. Кешегі келмеске кеткен КСРО заманында Қазақ елінде 1 миллион 200 мыңнан астам түйе болған көрінеді. Шіркін, түйе өсіруден сондай биікке жетсек, еттен тау тұрмаса да халықтың қажеті біраз өтелер еді. Сүттен теңіз ағызбасақ та, емдік қасиеті бар тағам бастау суындай тұнып тұрар еді. Шекшек ата түлігіне деген сұраныс қазір жыл санап артып келеді. Өйткені, ешкі өсімтал. Өткен ғасырдың басында ешкі қазақ даласында 19 миллионнан асқан екен. Отызыншы жылдардың ойранынан кейін ешкі шаруашылығы қатты дамыпты. 1950 жылдары қазынаға 20 мың тонна ет, 200 тонна жүн, 70 тонна түбіт өткізуге қол жетіпті. Жердің шөбін айтпағанда, тау-тастағы бұта гүлдерін, өзге де өсімдіктерді қосқанда 500-ге жуық шөп түрін теріп жейтін бұл жануар етінің құрамында холестерин көрсеткіші құс етінен де төмен екен.
Қазір жұртшылық ешкі еті мен сүтіне ерекше мән беруде. Қия жерлерді қия басып семірген ешкінің қабырғасынан атам қазақ қазы айналдырған. Семіз лақтың етінен былбыратып пісірген қуырдақтың адам ағзасына тигізер пайдасын бұл арада айтып тауыса алармысың? Бұрынғылар ешкінің етіне суық күздің желі кірген соң соймайтын болған. Біз бір азаматты білеміз. Жаз өтіп күз ортасынан ауғанда қыста, көктемде жейтін ешкі етін ерте қамдап, суытқышына толтырып қояды. Ол бұл тірлігін жыл бойы пайдаланатын менің дәруменім ғой дейтіні бар. Іргелес көршіміз Қытай мемлекеті тастақ келетін күнгейлі жерлерге ешкі өсіруді әдетке айналдырыпты. Мұның өзі жер пайдаланудың әдемі үлгісі десек болар. Қазақтың байтақ даласы – астындағы кенімен ғана емес, үстіндегі байлығымен де қасиетті. Сол байлықтың бір парасы балық дер едік. Балықтың етін бабына келтіріп пісірсе керемет! Сорпасының да дәмі бөлек. Балық етіндегі амин қышқылдары адам ағзасына өте пайдалы. Бауыр ауруларының алдын алады. Балық белогында бой өсіруге ықпал ететін қышқыл да баршылық.
Балық тағамдары жүректің қан айналысын жақсартуға септігі бар екені дәйектелген. Сөз түйініне келсек, ет тағамдары туралы таратып айта беруге болар еді. Бірақ бір мақалада оның бәрін қамту мүмкін емес. Ең бастысы ниет, Отанымызда таза табиғи еттің бар екенін еске салу. Осының қадіріне жетсек, алдағы уақытта құндылығын жоғалтып алмай, қастерлесек қана. Жасанды тамақтың зиянынан әлем халқы қашып жатқанда, біз барымызды бағаласақ ұтылмаймыз. Бір қуанарлығы, анау жылдардағыдай емес, халқымыз өз өнімдерімізге ұмтыла бастады. «Өзің өндірмей өзегің жалғанбайды» деген ұғымды түсініп, түйсініп келеді. Дүкендерге барсаң сатып алушылар қызмет көрсетушілерден өнім қай жердікі дегенді сұрайтын халге жетті. Бұл бардың қасиетін танып-білу деп ойлаймыз. Тәңірім ұлтымыз қиналмасын, қысылмасын, өзгеге алақан жаймасын, кіріптар болмасын деп барлық жақсылықты жасаған. Жаратушымыздың сол жақсылығын өзіміз ғана көріп қоймай, кейінгі ұрпағымызға еншілеп берсек, есесі кетпес еді. Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан» Қиярдың бағасы еттен қымбат болып тұр
Павлодарда бір келі қияр 2450 теңге тұрады.
Павлодардағы ірі сауда желілерінде қиярдың бағасы күрт қымбаттады. Қараша айында бір келісі 1000-1500 теңге болған өнім шамамен 2500 теңгеге дейін шарықтап кетті. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, сиыр мен жылқы етінің келісі 2000-2400 теңге аралығында сатылады. Мұны байқаған тұтынушылар еттің бағасынан кем емес қиярдың суретін әлеуметтік желілерде жарыса жариялап, «сатушылардың мұнысы несі?» деген пікірлерді қарша боратты.
Тұтынушылардың наразылығына жергілікті билік назар аударды. Павлодар облысы әкімінің орынбасары Асайын Байханов дүкендерде бағаның негізсіз өскені туралы жеке парақшасында жазба қалдырып, бұл мәселенің егжей-тегжейін анықтауға уәде берді. Келесі күні арнайы комиссия құрып, облыс орталығындағы сауда желілерін аралаған кезде бағасы екі мың теңгеден асатын қымбат қиярларды таппай қалды. Бірнеше күн бұрын ғана сауда сөрелерінде самсап тұрған өнім «сиқырлы» әдіспен жоқ боп кетті. Сатушылардың өздері мұны «барлығын тұтынушылар сатып алды» деп түсіндірді.
Тұтынушылар «мұндай қымбат қияр алғанша алмағаным артық» деген ой айтты.
«Жыл сайын жаңа жыл қарсаңында көкөніс, жеміс-жидек бағасының қымбаттауы – заңдылық. Бірақ биылғы бағалар – қарапайым халықтың қалтасын қағудың нақ өзі. Қиын сәтте түсіністік танытудың орнына табыс табудың жолына түсу – дұрыс емес. Екі мың теңгелік қиярдың орнына ет алғаным артық», – дейді Павлодар қаласының тұрғыны Сәуле Әбдірахманова.
Асайын Байхановтың айтуына қарағанда, бұл жерде табысқа өндірушілер мен сатушылар емес, делдалдар кенеліп отыр. Айталық, Ақсу жылыжай кешенінде өсірілетін қиярдың бір келісі 830 теңгеден таратылады. Ал сауда орындарында 1155 теңгеден сатылады.
«Өзге өңірлерден жеткізілетін, бағасы 2 мың теңгеден асатын өнімнің орнына өзіміздікін алған әлдеқайда тиімді. Біздің қиярдың бағасы екі есе арзан. Әрине, бұл бағаны да тұрғындардың бәріне бірдей қолжетімді деуге келмес. Сондықтан тауар өндірушілер мен сауда үйлері арасында тікелей байланыс орнатуға бейілдіміз. Сол кезде босату құны мен нақты баға арасында айырмашылық 10%-дан аспайды», – дейді облыс әкімінің орынбасары.
Комиссия келген тұста келісі 1700 теңге болған мандариннің бағасы 900 теңгеге, келісі 125-130 теңгеге бағаланған картоптың бағасы 90 теңгеге күрт төмендеуі де қызық. Бұл бағалар осы қалпын сақтап, комиссия тексерісінен соң тағы да өзгеріп шықпаса болғаны.
Ажар Дәулетова
Материалмен әлеуметтік желіде бөлісу:
% PDF-1.5 % 2 0 obj >>>] /Заказ [] >> >> >> endobj 5 0 obj > транслировать 2014-12-18T12: 21: 12 + 04: 002014-12-23T12: 36: 08 + 04: 00doPDF Ver 7.2, сборка 376 (Windows XP Professional Edition (SP 3) — версия: 5.1.2600 (x86)) application / pdf конечный поток endobj 3 0 obj > транслировать х ՝ ݏ Ƒ3 «R WAl
Aqparattyq tehnologi’i’a s’eberlіkkk -« Білім шапағаты »
И.
Янсу’гіров атындаг’ы Jetіy ‘мемлекеттік y’ни’верси’тетін’ ректоры, география’а гылымынын ‘доктора, профессор, Ы.Алтынсари’н атындаг’ы Казак білім академии академиины’ас гі Гыат Баймырзаев білім ордасынын 45 жылдыг’ы карсанъында жырнали’термен ю’здесті. Орынды сурак, утымды джай’ап сабактастык тай’ып, еркін джалг’аскан сухбат джарасымды ко’н’іл-ку’иде о’рбіді. Ne ai’tyldy, ko’kei’de ju’rgen oi’-pіkіrler bіr arnag’a tog’ysty ma? Толг’ана ай’тылг’ан толг’айдын ‘ту’и’інді тустарын назарларын’ызг’а усынай’ык.
— Кыъат Маратулы, облыс, респы’бли’камыз г’ана эмес, а’лемдік кен’істіктен де о’з орнын алг’ан білім ордасы тари’хынын ‘тереньдэ екендігі белгілі. Бугінгі заман талабы ден’гейінде мерей’тоиг’а кандай ‘джетістікпен келдін’іздер?
— С’ан’ыраг’ы откен г’асырда котерилип, ястарг’а білім нурын сепкен, альг’ас’ында инсти’ты’т, кей’иннен и’ни’верси’тет да ‘rejesіne ko’terіlgen jog’ary oqy’ ornynyn ‘іrgesі qalang’an ku’nnen abyroi’yn bi’іktetіp keledі. Сіміз да’и’екті болы ‘у’с’ін мына бір деректерге ю’гінсек.
Біздін іні’версітетті 45 жылдын іс’інде 49 мын ‘ту’лек битіпті. Олардын іс’інде 35 мин білімгер педагогикалык мамандыкты мен’герген екен. У’лкен у’мітпен инсти’тыт табалдырыг’ын аттап, келес’егіне нык кадам баскан б’ын окілдерин ‘алды г’арыскер, алыq каһарманы (Айдын Ай’ымбетов), г ‘алым, жазы’ы, беделді ког’ам каи’раткерлери. Еліміздін ‘ман’ызды салаларында джемісті кызмет аткарып ю’ргендер саны канс’ама. Солардын кобі с’а’кірттерин ‘ю’регіне жол тапкан кадірлі устаздар.Негізінен муг’алімдерді дай’арлаи’тын окы ‘орны 2007 жылдан бастап ка’сіптік, глыми’-педагогикалы bag баг’ыттаг’ы маги’стрлар, философи’а докторларын катаргады ка. Айызбен ай’ты’г’а он’ай ‘, мунын’іські чупи’и’асына у’н’іліп ко’рсеньіз ыры’ар ен’бек, мол ізденис жатыр. Білім беридін негізгі ю’и’эсин са’и’кес мектептерге, колледждерге, йог’ары окы ‘ориндарына муг’алім дай’арлай’ды заман аг’ымына карай’ сони джан’алыгтармен усттыті мін’тытары ‘yndady. Bul o’rkeni’ettі Elderdіn ‘qataryna qosyly’g’a aparar to’te jol.Оган калай кол джеткіземіз? Damyg’an Elderdіn ‘zamanay’i’ u’lgіlerіn pai’dalany’dyn ‘joldary qandai’? Menі y’ni’versi’tettіn ‘jeteks’іsі retіnde osy suraqtar mazalai’dy.
Елбасынын білім саласы кызметкерлерин ‘алдына кой’гъан миндеттерін ю’зеге асыры’ баг’ытында жуй’элі кызмет аткары ‘каг’ыдасын бас’ылыкка алып келемін. Узімізде бар му’мкіндікті ю’зеге асыры ‘эс’кай’да кас’пай’ды. С’етельдердегі беделді білім ордаларынын моль таджіри’белеринен у’и’рены’іміз керек. Sodan kei’іn de, oqyty’s’ylar men sty’dentterdіn ‘akademi’i’alyq utqyrlyg’yna nazar ay’darylady.170-ten astam magi’strant pen bіlіmgerlerіmіzdіn ‘Germani’i’a, Pols’a, I’spani’i’a, I’tali’i’a, Tu’rki’i’a, Resei’ ja’ne tag ‘y basqa s’etel memleketterіn’ y’ni’versi’tetterіnde bіlіmderіn pysyqtay’y — осынын ‘да’лелі. Ни’верси’тетімізге AQS ‘, Kanada, Bolgari’i’a, C’ehi’i’a, Latvi’i’a, basqa da s’eteldіk іrgelі oqy’ oryndarynan 60-tan astam g’alymdy s ‘ акыртып, с’акірттеримиз да’ристерін тын’дады. Bul bіlіmgerlerdіn ‘oi’-o’rіsіn jetіldіry’ge bag’yttalg’an ti’іmdі qadam. Y’ni’versi’tette qolg’a alyng’an bіlіm bag’darlamasyndag’y mamandandyrylg’an ackredi’atsi’i’a o’z jemіsіn berdі.2017 жылы джог’ары окы ‘ориндары арасындаг’ы улттык рей’ти’нгте й’ни’верси’тетіміз 12-с’і оринг’а турактады.
Halyqaralyq rei’ti’ng boi’yns’a Qazaqstandag’y 95 jog’ary oqy ‘ornynyn’ arasynda JMY’-dіn ’27-s’і oryndy i’eleny’і — жеткен джетістіктіміздін’ бір белесі. Биил бірінс’і рет ай’мактык рей’ти’нгте Эй’ропа джанэ Орта Азии’ада дамып келе жаткан озык окы ‘ориндарынын’ катарына госылдык. Бул джетістіктер біздін ты,
— ХХИ гасыр — акпарат гасыры деп джатамыз. Акпараттык технологии’анын ‘білім бери’ ю’и’эсіндегі орны кандай ‘?
— Бул ю’и’э а’лемдегі г’ылыми ‘джетістікттерді и’гери’ге, білім мэн ка’сіби’ с’эберлікке йол ас’ады. Y’ni’versi’tetіmіzde elektrondyq keste jumys іstei’dі. Окыты’ылар, стй’денттер, ата-аналар сабак кестесін г’аламтор аркылы ко’реді. Да’рис кезінде окы ‘куралы ретінде пай’даланилады. Окы ‘орнында мын’нан астам компий’йтер болса, онын’ 94 пай’ызы г’аламтор желісіне косылг’ан.Bul kіtaphananyn ‘oqy’ zalynda, jataqhanalarda pa’nder boi’yns’a jeke jumys jasay’g’a mu’mkіndіk ty’g’yzady. G’alamtor oqyty’s’ylar men qyzmetkerlerdіn ‘a’rtu’rlí ky’rstarg’a, semi’narlarg’a, onlai’n-konferentsi’i’alarg’a qatysyp, bіlіmderіn s’yn’day’yna ja’rdemde .
Сондай’-ак отандык жане сетелдік й’ни’верси’теттердегі а’риптестеримізбен бай’ланысып, артурлі малиметтер алы’г’а колай’лы. Sty’dentterdі qas’yqtan oqyty’dy damyty ‘bag’ytynda da ti’іmdіlіgі басым.
— Сіздерде «то’ртінсі білік» окілдерин дай’арлай’тын жырналист мамандыг’ы да бар.Olarg’a qans’alyqty jag’dai ‘jasaly’da?
— О’здерін’ізге жакын ка’сіп болг’андыктан бу’и ректерин’іздін ‘бурылг’андыг’ын ту’сініп отырмын. Бу’гін Сіздермен этэне жакын ан’гіме о’рбітіп отырг’анымыздын ‘о’зі акпарат геральдический кызметкерлерин деген Ыстык лсымыздын’ белгісі. Араларын’ызда біздін ‘ту’лектімиз де бар. Aq pen qarany ai’yryp, bu’gіngі tynys-tіrs’іlіktі halyqqa jetkіzetіn jy’rnali’st mamandyg’yn tan’day’s’ylarg’a da jag’dai ‘jasalg’an. Олардын ‘теори’и’алык білімдерин таджіри’бемен усттыры’ларина ко’н’іл бо’линген.Айына экі рет «Джетысы іні’верси’теті» газеті сыг’ып турады. Жас талапкерлер осында та’джіри’белі каламгерден та’лім алып, газет сыг’арыдын ‘кыр-сырымэн танисады. Заман талабына сай ‘телехабар ю’и’эсін дамыты’г’а ерексье ко’н’іл бо’лы’демиз.
Казірдін ‘о’зіндэ и’ни’верси’тет джан’алыqтары с’а’кірттеримізге, джалпы ко’рермендерге ко’гілдір экран аркылы жол тарты’да. Осы мереей’лі той’ымызг’а арналг’ан баг’дарлама с’эн’берінде казан ай’ынын ’26-сында каджетті заманай’и’ кондырг’ылармен джабдыгталг’ан, телехабар дай’арлай’тын стйди ‘ я ас’ылды.Осыны ыныпен джеткізе аламин.
— Сіздердін басты максаттарын’ыз сапалы кадр дай’арлай екендігі белгілі. Osy orai’da sty’dentterge berіlіp otyrg’an qandai ‘artyqs’ylyq, jen’іldіkterіn’іz bar?
— Sty’dentter u’s’іn barlyq jag’dai’dy jasay’g’a tyrysyp kelemіz. Жылына екі рет белсенді стьденттермен кездесы откіземін. Olar o’zderіne ne qajet, ne jetіspei’dі, qandai ‘usynys-tіlekterі bar, sony as’yq ai’tady. Sol boi’yns’a jospar jasalyp, qajettі qural-jabdyqtar, oqy’lyqtar alynyp, a’ley’mettіk ko’mekter jasalady.Sty’dentterdіn ‘oqy’g’a degen yntasyn arttyry’ u’s’іn oqy ‘aqysyna 15 pai’yzdyq jen’іldіk berdіk. A’r sty’denttіn ‘1 семестр boi’g’y oqy’ u’lgerіmіn nazarg’a ala otyryp, oqy ‘to’lemaqysyna pai’yzdyq jen’іldіktі belgіlei’mіz.
Джатакхана ата-анасыз калган джастарга тегін беріледі. Ол джерде жаксы турмыстык кызмет ко’рсетіліп, бос й’акыттаринда кітафанадаг’ы г gлыми ‘, а’деби’ сыг’армаларды пай’даланы’ларына му’мкіндік ты’г’ызылг’ан. С’акірттердин ‘ти’и’анакты, білім алы’ймен бірге олардын’ бой’ындаг’ы баска да ізденис кабілеттеріне назар ай’дарылады.Ulttyq ja’ne bu’gіngі zaman u’lgіsіndegі o’nerge ma’n berіledі. У’здіктериміз калалык, облыстык, респы’бли’калык, халыкаралык бай’кай’ларда бактарын синап, джен’іспен оралып джур. Солардын катарында 2016 жылы Кыргызстан Респы’бли’касында откен Халыгаралыг фестивалда бірінсі орын алг’ан «Саг’ала» ансамблин атай’г’а болады. «Жас ту’лек» стыденттер драма театрынын талантты жастарын да мактан тутамыз. «Ко’н’ілді, тапкырлар клы’бы» му’с’элеринін ‘аркасында ду’ни’еге кельген «Сапалак», «Креатів» командалары кала, облис мадени’ с’араларында ко’рыны’мен катар Астана, Алматы, Павлодарда откен о’нер сайстарынан табыспен оралди.Облыс акімдігінін ой’ымдастырыймен ю’зеге аскан «Ко’с’басс’ы — 2016» байъкайнда Нуржан Джетпісбаев, Акбота Ай’кен, Темірлан Бо’генбаев «Уздік стідент» , «Жасыл эль сарбазы», «Жас рикті» номінаци’и’аларын джен’іп алды.
To’rtіns’і ky’rs sty’dentterі Ajar Saparova, Qundyz Muqas’eva Tun’g’ys ‘Prezi’dent qorynyn’ sti’pendi’i’asyn i’elendі. Y’ni’versi’tette a’rtu’rlі buqaralyq sporttyq s’aralar o’tkіzіlіp turady. Джарыстарда би’ік белестерден ко’ринген спорт’ы ястарымыздын катары жылдан-жылг’а кобей’іп келеді.Казір y’ни’верситет с’эн’беринде Qazaqstan Respy’bli’kasy jog’ary oqy ‘oryndary arasynda sporttyn’ 7 tu’rіnen (самбо, регби, ай’ыр атлетика, эркін ку’рес, садак аты’дан, джаг’аджай ‘волей’болы, бокс) .Ы’ни’верси’ада откізілы’де. Окы ‘орнынын’ 2017-2020 жылдарг’а жоспарланг’ан дамы ‘стратеги’и’асынан ты’ындай’тын міндеттерді ю’зеге асыры’ баг’ытында джан’а о’ндірістік-технологии’и’алык джа’не акпара i’nfraqurylymdy jetіldіry’ge, білім kes’enіn odan a’rі damyty’g’a ko’n’іl bo’lіnedі.
— Ан’гімен’ізге ракмет.
Подробнее: https://tengrinews.kz/page/translate/
% PDF-1.4
%
3899 0 объект
>
endobj
xref
3899 143
0000000016 00000 н.
0000004816 00000 н.
0000004976 00000 н.
0000006016 00000 н.
0000006156 00000 н.
0000006306 00000 н.
0000006441 00000 н.
0000007196 00000 н.
0000007225 00000 н.
0000007254 00000 н.
0000007985 00000 п.
0000008412 00000 н.
0000008671 00000 п.
0000009308 00000 н.
0000009896 00000 н.
0000010261 00000 п.
0000010518 00000 п.
0000010570 00000 п.
0000010609 00000 п.
0000010724 00000 п.
0000010837 00000 п.
0000011807 00000 п.
0000012281 00000 п.
0000012310 00000 п.
0000014624 00000 п.
0000014760 00000 п.
0000014905 00000 п.
0000014934 00000 п.
0000014963 00000 п.
0000015555 00000 п.
0000016589 00000 п.
0000019083 00000 п.
0000019223 00000 п.
0000019898 00000 п.
0000020063 00000 п.
0000020576 00000 п.
0000021085 00000 п.
0000021864 00000 п.
0000022446 00000 п.
0000022475 00000 п.
0000024692 00000 п.
0000027073 00000 п.
0000029256 00000 п.
0000031394 00000 п.
0000031541 00000 п.
0000031720 00000 п.
0000031749 00000 п.
0000032219 00000 п.
0000034590 00000 п.
0000048651 00000 п.
0000050922 00000 п.
0000051027 00000 п.
0000060645 00000 п.
0000060937 00000 п.
0000061338 00000 п.
0000061409 00000 п.
0000061547 00000 п.
0000061618 00000 п.
0000061722 00000 п.
0000069715 00000 п.
0000069984 00000 н.
0000070496 00000 п.
0000123176 00000 н.
0000123468 00000 н.
0000123539 00000 н.
0000123667 00000 н.
0000161173 00000 н.
0000161439 00000 н.
0000162113 00000 н.
0000163016 00000 н.
0000163087 00000 н.
0000163215 00000 н.
0000193257 00000 н.
0000193529 00000 н.
0000220297 00000 н.
0000220993 00000 н.
0000221064 00000 н.
0000221739 00000 н.
0000221877 00000 н.
0000283384 00000 н.
0000288304 00000 н.
0000288590 00000 н.
0000289571 00000 н.
0000289642 00000 н.
0000289748 00000 н.
0000298973 00000 н.
0000299248 00000 н.
0000299674 00000 н.
0000299745 00000 н.
0000311621 00000 н.
0000311910 00000 н.
0000314729 00000 н.
0000318315 00000 н.
0000318683 00000 н.
0000319125 00000 н.
0000321750 00000 н.
0000322010 00000 н.
0000325496 00000 н.
0000325750 00000 н.
0000326055 00000 н.
0000327387 00000 н.
0000330890 00000 н.
0000331477 00000 н.
0000334882 00000 н.
0000336680 00000 н.
0000547166 00000 н.
0000548965 00000 н.
0000665848 00000 н.
0000666523 00000 н.
0000746355 00000 н.
0000747030 00000 н.
0000788705 00000 н.
0000789380 00000 н.
0000813819 00000 п.
0000814494 00000 н.
0000838933 00000 п.
0000862846 00000 н.
0000864178 00000 н.
0000870106 00000 н.
0000870781 00000 п.
0000891803 00000 н.
0000892478 00000 н.
0000913440 00000 н.
0000915237 00000 н.
0001053764 00000 п.
0001056546 00000 п.
0001425303 00000 п.
0001429617 00000 п.
0001812373 00000 п.
0001815473 00000 п.
0001818858 00000 п.
0001819353 00000 п.
0001823063 00000 п.
0001823738 00000 п.
0001843423 00000 п.
0001844098 00000 п.
0001849483 00000 п.
0001851281 00000 п.
0001961861 00000 п.
0001963658 00000 пн
0002077664 00000 н.
0000004566 00000 н.
0000003225 00000 н.
трейлер
] / Назад 9839926 / XRefStm 4566 >>
startxref
0
%% EOF
4041 0 объект
> поток
h ެ UoLSW? Rih
?
* e &] b.